مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة (کتاب)«مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة»، اثر عز الدین، محمود بن علی کاشانی است. این کتاب که مهم‌ترین اثر نویسنده است، در موضوع خود که عبارت از تصوف و اخلاق است، در میان آثار فارسی قرن هفتم به بعد ممتاز و منحصر به فرد است. ۱ - معرفی اجمالی کتاباشخاصی همچون جامی در « نفحات الانس » و مرحوم نایب الصدر در « طرائق الحقائق » که به بیان شرح حال عز الدین محمود کاشانی پرداخته‌اند و یا مانند حاجی خلیفه در « کشف الظنون » که به معرفی کتاب «مصباح الهدایة» اهتمام داشته‌اند، عموما وی را جزء مترجمان و شارحان دانسته‌اند و کتاب او را جزء ترجمه‌های فارسی «عوارف المعارف» معرفی نموده‌اند؛ در حالی که این کتاب، به تصریح خود مؤلف، در مقدمه و از روی مقایسه هر دو کتاب با یک دیگر، کتاب مستقلی در تصوف است که اکثر اصول و فروع « عوارف المعارف » را شامل می‌شود، ولی در نقل حکایات و روایات، سلسله اساتید را که سهروردی آورده، حذف کرده و مطالب را به ترتیب کتاب «عوارف المعارف» نیاورده، بلکه خود در ترتیب باب‌ها و فصول، شیوه خاصی را انتخاب نموده که با کتاب «عوارف المعارف» تفاوت دارد و هم چنین مطالبی را از خود بر آن افزوده است و در واقع می‌توان گفت که کتاب «مصباح الهدایة» برداشت و ترجمه آزادی از کتاب «عوارف المعارف»، به زبان فارسی است. ۲ - ساختار کتابکتاب، شامل ده باب است و هر بابی، ده فصل دارد که در مجموع، یک صد فصل می‌شود: ابواب کتاب، از این قرار است: ۱. اعتقادات متصوفه؛ ۲. علوم؛ ۳. معارف؛ ۴. اصطلاحات صوفیان ؛ ۵. مستحسنات متصوفه؛ ۶. آداب؛ ۷. اعمال؛ ۸. اخلاق ؛ ۹. مقامات؛ ۱۰. احوال. ۳ - محتوای کتاببه طوری که از فهرست مطالب و ابواب و فصول، معلوم می‌شود، مؤلف در این کتاب، از نخستین پایه دین که اعتقاد به وجود صانع و توحید است، تا آخرین مقام و منزل سالکان که مرتبه فناء فی الله و بقاء بالله و حال اتصال است، تمام مراحل را به همراه مسائل اعتقادی و اصول و فروع دین و آداب و رسوم، شرح داده که در نوع خود در میان کتب فارسی قدیم، همتا ندارد. با اندک دقت در مطالب کتاب، می‌توان دریافت که عز الدین شرط اساسی تصوف و حقیقت عشق را وجوب طاعت و عبادت و پیروی از شریعت می‌داند و کسانی را که عبادت و طاعت را وظیفه عابدان و زاهدان می‌شمارند و بر این باورند که صوفیان صاحب دل را چندان احتیاج به آداب شریعت نیست، سرزنش می‌کند. وی، تصریح می‌کند: «اقوال و افعال صوفی، همه، موزون بود به میزان شرع ؛ هرگز شتم و فحش از دهان وی بیرون نیاید». توجه به حقیقت و شریعت، به حدی در کتاب، مهم است که شرط توفیق را توجه جدی به عبادات و اطاعات در قالب شریعت می‌داند. این نکته نیز قابل یادآوری است که برخی از صوفیان، توجه به حقیقت را از توجه به شریعت، مستقل می‌دانستند، حتی برخی، تاثیر اعمال و عبادات را نیز بسیار کم می‌خواندند، اما کاشانی نه تنها این امر را برنمی تابد، بلکه بر اطاعت و عبادت و انجام آن در قالب شریعت، تاکید می‌ورزد. ۳.۱ - قسمت هایی از محتوابا دقت در محتوای کتاب، معلوم می‌شود که مطالب کتاب، به طور کلی هفت قسمت است به این شرح: ۱. بیان اصول عقاید دینی همچون توحید ، نبوت و معاد ؛ ۲. علوم و معارف، از قبیل علم واجب، معرفت خواطر، تحقیق در وحی و الهام و کشف و شهود؛ ۳. شرح اصطلاحات صوفیه ، مانند جمع و تفرقه، سکر و صحو، الباس خرقه و اساس خانقاه؛ ۴. توضیح آداب و رسوم فردی و اجتماعی، مثل تجرد و تاهل، آداب شیخ و مرید، تعهدات نفس در غذا خوردن و لباس پوشیدن و سایر آداب؛ ۵. بیان اعمال مذهبی، از قبیل واجبات و مستحبات (این قسمت، خود، به منزله کتابی است جامع مسائل فقهی در فرایض و سنن و دعاها و اوراد و اذکار وارد شده از پیشوایان دینی)؛ ۶. اخلاق، همچون راستی، احسان، بردباری، بذل، مواسات و... ؛ ۷. مقامات و احوال سالکان، از مقام توبه تا وصول به حق. از ویژگی‌های مهم کتاب، مشتمل بودن بر عبارات حکیمانه و اشعار عارفانه عربی است که مؤلف، کتاب خود را به استشهاد و استدلال با آنها، مزین ساخته و خوانندگان از خواندن این عبارات و اشعار، با مراجعه به ترجمه فارسی شیوا و فصیحی که مصحح محترم از آنها کرده است، استفاده می‌کنند. ۴ - وضعیت کتابکتاب، در سال ۱۳۲۵ ش، توسط استاد، جلال الدین همایی تصحیح شد. ایشان، برای تصحیح کتاب، زحمات شایان توجهی را متحمل شده‌اند و برای تصحیح کتاب، سه نسخه معتبر قدیمی را با هم مقایسه نموده‌اند، ولی اساس کار خود را بر روی نسخه کتاب خانه مجلس شورای ملی ایران قرار دادند. استاد همایی، علاوه بر تصحیح کتاب، هر جا که لازم دیده‌اند، توضیحاتی را درباره جملات عربی، لغات و اشعار و یا حتی اصطلاحات عرفانی، در پاورقی آورده‌اند که بسیار ارزش مند است؛ خصوصا توضیحاتی که درباره «سماع» و «شرح حال صوفیان»، در پاورقی آمده، راهنمای خوبی برای خوانندگان کتاب است. با وجود زحمات بسیار زیاد استاد همایی، از آنجا که بنای کار ایشان بر تصحیح بوده است نه شرح دشواری‌ها، خوانندگان در موارد بسیار، با ابهاماتی روبه رو می‌شوند که جهت ایجاد انگیزه در میان مردم عصر حاضر برای مطالعه و بهره مندی از این کتاب، برطرف کردن این دشواری‌ها ضروری به نظر می‌رسد. ۵ - منبعنرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |